In het regeerakkoord vat een kleine zinssnede de intentie samen om de opkomstplicht af te schaffen. Vandaag gaf de regering groen licht, de volgende weken vindt het zijn weg naar het parlement. Deze wijziging en ze is ook niet zonder gevolgen. Daarom schreven Beweging.net, ACV, WSM, KAJ, Minderhedenforum, Orbitvzw, Okra, De Wakkere Burger, Pasar, Welzijnszorg, Pax Christi, Internationaal Comité, Samana, Femma, de Socialistische Mutualiteit en Samenlevingsopbouw de volgende tekst.

Het vormde geen majeur deel van de Vlaamse verkiezingscampagne, de afschaffing van de opkomstplicht voor provincie- en gemeenteraad. Toch verscheen het als een fait divers, bij nacht en ontij, in het regeerakkoord en zal het straks onderwerp van gesprek zijn in het parlement.

‘Ook de politiek moet meegaan met haar tijd. Burgers krijgen meer inspraak bij lokale verkiezingen. We schaffen de opkomstplicht af, net zoals de lijststem. En we geven de burger meer invloed op de verkiezing van de burgemeester.’

Vol goede intenties, zo blijkt uit de bovenstaande zinssnede. Meegaan met zijn tijd, inspraak en impact geven aan burgers. En zo het vertrouwen in de politiek herstellen. Doelstellingen waar ook wij volmondig achter staan.

Maar het instrument is vreemd gekozen. Politicoloog Tom Van der Meer noemt verkiezingen niet voor niets de meest inclusieve, egalitaire manier om je stem te laten horen. Dat “iedereen-mee-principe" is voor ons fundamenteel: wij willen een democratie van en voor iedereen.

We dreigen een belangrijk deel van de stemmen te verliezen

Natuurlijk zijn geen twee democratieën 100% vergelijkbaar en zijn exacte cijfervergelijkingen onmogelijk. Toch is er één zekerheid: afschaffen van (of: de afwezigheid van) de opkomstplicht op zich leidt tot een lagere opkomst. Onderzoek over nationale verkiezingen spreekt over een impact van 10 à 15%. In Nederland bijv. daalde het opkomstpercentage van 94% in 1970 (toen bestond de opkomstplicht nog) tot net onder de 80% vandaag. De cijfers voor provinciale en gemeentelijke verkiezingen liggen er nog een pak lager! Bij de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 was de opkomst 55%; bij de provinciale verkiezingen in 2015 en 2019 net of net niet de helft. Als het even tegenzit, brengt straks dus ook in de Vlaamse gemeenten nog slechts de helft van het kiespubliek zijn stem uit.

Je kan natuurlijk heel pragmatisch stellen dat het afschaffen van de opkomstplicht “gewoon” een aanpassing is van de regelgeving aan de realiteit van de dalende participatie sedert de jaren ’80. Maar de keuze is dus niet neutraal en zal het aantal afhakers nog doen toenemen.

Een democratie voor geïnteresseerden of voor iedereen

Nog prangender wordt die vraag als je gaat kijken naar het effect van bepaalde kiezersprofielen, zoals het opleidingsniveau, op de verwachte participatie. Onderzoek wijst uit dat van de laaggeschoolden amper 25 à 30% zeker nog zou stemmen als er geen opkomstplicht was. Voor hoger opgeleiden loopt dit op tot 67%. Zonder opkomstplicht boet je niet alleen procentueel in op representativiteit, maar vervreemd je grote groepen mensen van het politiek systeem. Ironisch hoe een “modernisering” van de politiek een stapje terug richting Oude Grieken lijkt: een bijzonder performante democratie … voor enkelingen.

Sommigen zullen opperen dat het een goede zaak is dat enkel ‘beter geïnformeerden’ nog gaan stemmen. Dat argument verwerpen wij ten stelligste: er speekt een enorm dedain uit en de miskenning van de realiteit van de levens van vele mensen.

Het helder stellen van de doelstelling

Wat is de echte doelstelling van deze maatregel? “Modernisering” van de politiek lijkt ons toch wat schraal, want op zich inhoudsloos, voor een dergelijke ingreep.

Het vertrouwen in de politiek herstellen dan? In die doelstelling kunnen wij inkomen. Laag vertrouwen in de politiek en de instellingen leidt tot een lagere opkomst. Dat is een feit. En helaas scoort ons land niet hoog wat dat vertrouwen betreft. Dat vertrouwen moet omhoog, die ambitie delen we. Dat maakt de vraag of de afschaffing van de opkomstplicht het vertrouwen zal verhogen fundamenteel. Helaas hebben wij geen enkele indicatie dat dat effectief het geval is.

Andere instrumenten lijken meer geschikt: investeren in goed werkende instellingen, een sterke tussentijdse participatie, een goede communicatie, mensen sensibiliseren over het belang van de democratie, … De lokale politiek zal dus extra inspanningen moeten leveren om de schade van een verkleind draagvlak te herstellen.

De argumenten die aangehaald worden in het debat doen veeleer vermoeden dat men vooral de uitkomst van het democratisch proces wil beïnvloeden. Een strategisch motief dus. Als er al vooraf electorale winst wordt uitgeteld door het uitschakelen van de foert- en de blancostemmen, is dat heel kortzichtig. Er bestaat geen enkele betrouwbare voorspelling naar welke ideologische strekking de winst zou gaan. Bovendien: een foertstem is ook een mening. En in een gezonde democratie mag die gehoord worden. Het herwinnen van vertrouwen in de politiek en de democratie komt volgens ons door het voeren van impactvol beleid en door het betrekken van burgers en middenveld. Niet door het afschaffen van de belangrijkste indicator die wijst op haar tekorten.

Laten we daarom dit debat de ruimte en de breedte geven die het echt verdient. Het afschaffen van de opkomstplicht is geen fait divers. Het verdient een gesprek met alle burgers, een gesprek in de spotlight, geen verdoken beslissing in de marge. Het gaat hier om een fundament van onze democratie en daar hoort iedereen deel van te zijn.

Namens: Beweging.net, ACV, WSM, KAJ, Minderhedenforum, Orbitvzw/bondgenoot in superdiversiteit & migratie, Okra, De Wakkere Burger, Pasar, Welzijnszorg, Pax Christi, Internationaal Comité, Samana, Femma, de Socialistische Mutualiteit en Samenlevingsopbouw