Eenvoudig taalgebruik en Justitie, het blijft een probleem. Bij zover dat zelfs afkortingen in justitie nauwelijks uit te spreken zijn. Neem bijvoorbeeld de VVSBG. Dat staat voor de wetgeving op het Verruimd Verval van de Strafvordering tegen Betaling van een Geldsom. Het is een heel lelijk woord dat we uitgevonden hebben om die nieuwe wet sneller en raker te duiden: de ‘Afkoopwet’.

Dat bekt alvast beter, maar dekt de vlag de lading dan nog wel ? Wat waren de pro’s en contra’s. Wat moeten we voorlopig onthouden van Kazakhgate en wat zouden de goede voornemens voor een betere wet in 2017 kunnen zijn?

In den beginne waren er ... enkel pro’s...

Justitie ligt op apegapen als het gaat om grote fraudezaken aan te pakken. Procedurefouten, verjaring, overschrijding van de ‘redelijke termijn’... het vulde reeksen krantenkoppen en ondertussen raakte de staatskas ook steeds meer leeg. Door die neerwaartse spiraal werden nog minder mensen en middelen ingezet.

In zijn Mercuriale van 2008 (de speech waarmee het gerechtelijk jaar op 1 september van start gaat) deed de toen nieuwe procureur-generaal Yves Liégeois een pleidooi voor een ‘vorm van schikking’ waar het parket meer bevoegdheden voor zou krijgen.

Carl Devlies, de eerste staatssecretaris voor de Coordinatie van de Fraudebestrijding zag in een verruiming van het systeem van ‘minnelijke schikkingen’ (zoals we dat voor verkeerszaken al kennen sinds 1935) de gouden kans voor een ‘win-win’.In mijn boek De kracht van rechtvaardigheid citeer ik zijn euforie: van klassenjustitie zou geen sprake zijn want “wat rijke criminelen nu uitgeven aan advocaten, zullen ze morgen aan een schikking betalen”. De Afkoopwet is “een wapen tegen de klassenjustitie” kopte De Tijd van 28 april 2009 want de bedoeling is “de werkdruk op de rechtbanken te verlichten, zodat het gerecht zich op de echt zware dossiers kan concentreren en kan vermijden dat in die dossiers verjaring optreedt”.

“De Afkoopwet werd ‘in vitro’ bevrucht in een geheim laboratorium. Deelnemers waren leden van het Antwerps parket, vertegenwoordigers van Antwerp World Diamond Center, van het VBO, van de onderzoeksrechters, & de “academische” wereld.”

Motor van de Afkoopmachine: de Antwerpse diamantsector

De Afkoopwet werd ‘in vitro’ bevrucht in een geheim laboratorium. De toenmalige fiscale parketmagistraat Christian Nys beschreef het als een “overlegplatform”. Deelnemers waren leden van het Antwerps parket, vertegenwoordigers van Antwerp World Diamond Center, van het VBO, van de onderzoeksrechters, van de “academische” wereld (prof. R. Verstraeten en A. Haelterman) en de gewestelijke directies FOD Financiën.

In verslagen van die tijd schrijft het Antwerpse parket dat het voorstel een soort (Amerikaans) plea-bargaining is “maar zeker niet zo mag genoemd worden”. Het werd besproken “door vertegenwoordigers van de diamantsector en hun raadsmannen-lobbyisten enerzijds, en vertegenwoordigers van de Antwerpse magistratuur anderzijds. De diamantsector dringt aan op een regeling en is blijkbaar bereid om ter zake haar indrukwekkende lobbymachine in te schakelen”.

Ter herinnering: in De Standaard van 3 december 2016 antwoordde Yves Liégeois op de slotvraag van Mark Eeckhaut of de “verruimde minnelijke schikking er dus niet gekomen is door gelobby” zonder verpinken: “Nee, niet door de diamantairs en niet door iemand anders. Gewoon uit de praktijk van alle dag van justitie”. Tja. De kardinalen van justitie hebben iets als ‘immanente humor’ nietwaar. Een mens blijft daar dan best ernstig bij, zoals ook iedere interviewer op het standaardantwoord van Liégeois dat de ‘diamantoorlog’ op het Antwerps parket een ‘fabel van de media’ zou zijn.

Het Antwerps parket werkte vervolgens aan een tekst die de macht over de minnelijke schikkingen bij haarzelf concentreert, ten koste van de bevoegdheid van de onderzoeksrechter, de raadkamer, en de andere (onafhankelijke) strafrechters. Terloops nog eens benadrukken: het parket behoort niét tot de ‘rechterlijke macht’ leert ons art 40 van de Grondwet. In de praktijk kruipt het parket via de Afkoopwet op de stoel van de rechter en wordt de rechter nog de secretaris van de zitting die braaf mag neerpennen wat in de coulissen van het parket overeengekomen werd.

“Er ging een ruil vooraf aan de goedkeuring van de Afkoopwet, maar in feite werd correcte belastingsinning nauwelijks makkelijker en zou fraude nog zeldzamer bestraft worden.”

Plotse turbo in motor van Afkoopwet: Kazachgate?

De kamercommissie Kazachgate zal het moeten uitspitten, maar het volstaat de tijdlijn die ik in m’n boek geef er op na te slaan om je geloof in toeval te verliezen. Het wetsvoorstel dat de fundamenten van justitie zou veranderen en “uniek in de wereld” was, werd niet eens in de commissie Justitie besproken. Op 2 maart 2011 werd het als amendement 18 gedropt in de programmawet van de regering van lopende zaken van Leterme II als ‘ruil’ voor een – naar Europese normen – ondermaatse regeling voor de opheffing van het bankgeheim. Samengevat: in feite werd correcte belastingsinning daardoor nauwelijks makkelijker en zou fraude nog zeldzamer bestraft worden.

Wie daar voor stemde was klaar en duidelijk gewaarschuwd door een open brief van 3 magistratenverenigingen op 8 april 2011: “Zal de publieke opinie de “afkoopwet” niet opvatten als een voorbeeld van “klassenjustitie”? Is het denkbeeldig dat het openbaar ministerie een parallelle niet-openbare “rechtspraak” zou gaan ontwikkelen? Is het aanvaardbaar dat het openbaar ministerie kan tussenkomen in een lopend gerechtelijk onderzoek zonder dat de onderzoeksrechter zich hiertegen kan verzetten (...)?”

Het mocht niet baten. In de Senaat stemde ook Armand De Decker tegen het voorstel om de Afkoopwet aandachtiger te bespreken. De Decker heeft naar eigen zeggen één van België’s rijkste Belgen nooit gezien: Pathok Chodiev een in Oezbekistan geboren oligarch met een geschat vermogen van 2 miljard dollar. Chodiev werd op 18 februari 2011 in een witwas-uitloper van de Tractebel-zaak door de Brusselse raadkamer naar de correctionele rechtbank verwezen.

Volgens de Franse media (Le Canard Enchaîné, Mediapart en Le Monde) voerde het Elysée via tussenpersonen zoals De Decker druk op België voor een snelle goedkeuring van de Afkoopwet omdat een ‘blanco strafregister’ voor Chodiev een voorwaarde zou geweest zijn voor de ondertekening van een helikoptercontract van de hoofzakelijk Franse groep Eurocopter met het Kazachstan van potentaat Nazabajev. Een veroordeling zou immers Chodiev’s mogelijkheden om o.m. in de Londense City zaken te doen, beperkt hebben. Dat helikoptercontract voor een waarde van 2 miljard euro werd op 27 juni 2011 in Parijs beklonken in aanwezigheid van de Franse en Kazakse premiers, resp. François Fillon en Karim Massimov. De transactie tussen Chodiev en het Brussels parket-generaal dateert van 17 juni, iets na de normale kantooruren van justitie.

Afkoopwet ontspoort en valt in panne

Had Yves Liégeois in zijn ándere Mercuriale (van 2011) overigens niet gezegd dat het probleem vooral lag in sociale fraude en immigratie in ons ‘land van melk en honing’ ? Nauwelijks enkele dagen later diende het Vlaams Belang een wetsvoorstel in dat de boodschap van Liégeois gretig hernam: “Volgens de Antwerpse magistraten is er sprake van “een enorme verspilling van vervangingsinkomens en sociale bijstand” als gevolg van de instroom van “gelukzoekers die geen enkele bijdrage leveren aan onze economie”.

Het koste me wat moeite om het zorgvuldig geheim gehouden ‘evaluatierapport’ over de Afkoopwet op te kop te tikken. Een bloemlezing daarvan publiceerde ik voor Knack en herneem ik in m’n boek. Het lijstje leest als een hallucinante illustratie van willekeur als gevolg van achterkamerpolitiek. Op 3 februari 2016 was ik de enige toehoorder van een zaak voor het Grondwettelijk Hof. Op die memorable zitting citeerde de Gentse advocaat Van Cauter uitvoerig uit dat evaluatierapport van de Afkoopwet, waarvan hij ook een exemplaar aan het Grondwettelijk Hof overhandigde.

Meer dan één keer gniffelden de rechters in blauwe toga bij de voorbeelden die Van Cauter hen uit het rapport met verve en sarcasme serveerde. De kracht van rechtvaardigheid schuilt ook in de kracht van waarheid. Op 2 juni 2016 was het dan zover. De enthousiaste pronostiek die ik na de zitting van 3 februari aan de Gentse advocaten meegegeven had, bleek juist.

Volgens het mijlpaalarrest nummer 83/2016 van het Grondwettelijk Hof schendt de Afkoopwet “de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, in samenhang gelezen met het recht op een eerlijk proces en met het beginsel van de onafhankelijkheid van de rechter, zoals gewaarborgd bij artikel 151 van de Grondwet en bij artikel 6.1 van het Europees Verdrag voor de rechten van de mens (...)”.

“Een onpartijdig rechter, die moet oordelen of de transactie "fair and balanced" (billijk en evenwichtig) is, dát is de bevoegdheid die de Belgische rechter zich nu moet aanmeten, en liefst zo spoedig mogelijk via een fundamenteel hervormende wet.”

En nu?

Minister van Justitie Koen Geens raakte eerder al gewonnen voor de twee eerste punten van noodzakelijke hervorming: de toepassingsmogelijkheid van de Afkoopwet tijdens het later verloop van de strafprocedure uitsluiten en de transactie vermelden op een strafregister.

Van de derde voorwaarde – de beoordeling door een onafhankelijke rechter – was echter geen sprake en net dat verklaart de voorspelde, vernietigende vaststelling van ons Grondwettelijk Hof. België staat door onze Afkoopwet met de billen bloot, wereldwijd moederziel alleen.

Toen BNP Paribas midden 2014 in de Verenigde Staten een rechtszaak vermeed via een recordboete, volstond daar geen akkoord met het parket voor. Daar moet immers een onpartijdig rechter nog steeds oordelen of de transactie "fair and balanced" (billijk en evenwichtig) is. Dát is de bevoegdheid die de Belgische rechter zich nu moet aanmeten, en liefst zo spoedig mogelijk via een fundamenteel hervormende wet. Het idee van Carl Devlies was immers nog lang zo gek niet. Het kon inspireren voor een echte hersteljustitie : goed voor het slachtoffer, fair voor de dader, efficiënt voor de werking van justitie, rechtvaardig voor onze samenleving. Laat Koen Geens daar maar snel werk van maken: dan toch eindelijk de kracht van rechtvaardigheid in plaats van de macht van het geld.

Eerste woord - De Gids op Maatschappelijk Gebied - januari 2017